Ondokuz Mayıs Üniversitesi (OMÜ) Gözlemevi, Türk fizikçi ve astronomların olduğu uluslararası bir ekiple Neptün ötesindeki cüce gezegen Haumea’nın halkası olduğunu keşfetti.
OMÜ Gözlemevi Sorumlusu Selami Kalkan’ın içinde bulunduğu ve ülkemizden Ege Üniversitesi Fen Fakültesi Fizik Bölümü (Doç. Dr. Ozan Ünsalan), TÜBİTAK Ulusal Gözlemevi (Dr. Tuncay Özışık, Orhan Erece, Doğan Tekay Köseoğlu), Onsekiz Mart Üniversitesi Ulupınar Gözlemevi (Prof. Dr. Osman Demircan, Yrd. Doç. Dr. Doğan Köseoğlu, Arş. Gör. Dr. Afşar Kabaş, Arş. Gör. Çağlar Püsküllü), Adıyaman Üniversitesi Fizik Bölümü (Doç. Dr. Eda Sonbaş, Nazlı Karaman) ve Atatürk Üniversitesi Astrofizik Araştırma ve Uygulama Merkezi’nin (Doç. Dr. Cahit Yeşilyaprak, Mohammad Shameoni Niaei, Onur Şatır, Yavuz Güney) de içinde yer aldığı uluslararası bir araştırma ekibi ile yapılan ortak gözlem sonucunda, Neptün ötesindeki cüce gezegen Haumea’nın bir halkası olduğu keşfedildi. Bu gözlemin sonuçları ise 12 Ekim 2017 tarihinde Nature dergisinde bir makale ile bilim dünyası ile paylaşıldı. (“The size, shape, density and ring of the dwarf planet Haumea from a stellar occultation”, Nature, 550, 219-223)
Türk fizikçileri ve astronomlarının da yer aldığı uluslararası bir ekiple beraber, İspanya’daki Endülüs Astrofizik Enstitüsü (Institute of Astrophysics of Andalucia-IAA-CSIC) tarafından yürütülen iş birliği ile bu cüce gezegenin halkasının varlığının keşfine ülkemizden de katkı sağlandı ve bu ortak keşif 12 Ekim 2017 tarihinde Nature dergisinde bir makale ile bilim dünyasına duyuruldu.
Uluslararası ekibin başında bu geçişin gözlenmesi ile ilgili çalışmayı yürüten, Endülüs Astrofizik Enstitüsü araştırmacısı José Luis Ortiz keşfe dair şunları söyledi: “Haumea’nın 21 Ocak 2017 tarihinde, belirli bir yıldızın önünden geçeceğini hesapladık ve Avrupa’nın değişik yerlerinden bu geçişin gözlemlenebileceğini öngördük. Bu sayede, çok yüksek hassasiyetle Haumea’nın şeklini ve boyutlarını belirleyebildik. Gözlem sonucunda, daha önce bilinenin aksine Haumea’nın daha büyük ebatlarda olduğu ve yüzeyinin, bilinenden daha az yansıma verdiğini keşfettik. Bir diğer özelliğinin ise yine daha önce bilindiğinin aksine daha az yoğun bir yapıya sahip olduğuydu. Tüm bu özellikler Haumea hakkında cevaplanması beklenen birçok soruyu cevaplar nitelikte. Haumea, güneşin çevresinde 285 yılda bir dönmektedir ve şu anda Güneş’ten, Dünya’nın olduğundan 50 kat daha uzak mesafededir. Kendi ekseni etrafında bir dönüş yapması 3,9 saat (234 dakika) almaktadır (4 saat = 240 dakika). Tüm Güneş sistemimizde yer alan ve uzunluğu 100 km’den büyük cisimler arasında, hepsinden daha kısa bir sürede dönmektedir. Bu dönüş hızı sayesinde boylamasına uzayıp bir ragbi topu gibi şekil almıştır. Yayınlanmış son veriler, Haumea’nın uzun ekseninin 2.320 km uzunlukta olduğunu göstermektedir. Bu değer Plüton cüce gezegeni ile hemen hemen aynı olup tek farkı Plüton gibi bir atmosferinin olmayışıdır.”
José Luis Ortiz söz konusu halkanın nasıl oluştuğuyla ilgili olarak birkaç farklı olası açıklama olduğunu kaydederek “Örneğin, bu halka başka bir cisim ile çarpışma sonucunda veya bu cüce gezegenin yüksek hızdaki dönüşü sebebiyle, yüzeyinde bulunan maddelerin dağılması sonucu oluşmuş olabilir. Bu gözlem sayesinde ilk defa Neptün ötesindeki bir cismin halkası olduğu keşfedilmiştir ve bu durum daha önce sanılanın aksine Güneş sistemimizde olduğu gibi diğer gezegen sistemlerinde de halkaların var olabileceğini ortaya koymaktadır.” diye konuştu.
Endülüs Astrofizik Enstitüsünden Pablo Santos-Sanz konu hakkında ise şu bilgileri verdi: “Beklenmeyen ve en ilginç olan şey ise Haumea’nın bir halkası olduğunu keşfetmemizdi. Birkaç yıl öncesine kadar sadece dev gezegenlerin halkalarının olduğunu biliyorduk, daha sonra ekip olarak Jüpiter ve Neptün arasında iki küçük gök cismi keşfettik. Bu gök cisimlerinin de sürpriz bir şekilde etraflarında yoğun halkalar olduğunu belirledik. Şu anda ise Neptün ötesinde ise bu iki gök cisminden çok daha büyük ve çok farklı genel özellikler sergileyen ve halkaları olan başka gök cisimleri de keşfedilmiş oldu. Haumea ile ilgili elde ettiğimiz sonuçlara göre Haumea’nın Ekvator düzleminde yer alan halkayı oluşturan donmuş parçacıkların, Haumea’nın kendi ekseni etrafında dönüşünden 3 kat daha yavaş bir hızla döndükleri keşfedilmiş oldu. Bu durumun, Haumea’nın en büyük uydusu olan ‘Hi’iaka’ uydusunda da aynı şekilde olduğu bilinmektedir.”
Doç. Dr. Ozan Ünsalan da böyle bir keşfin, Neptün ötesindeki gök cisimlerinin araştırılması ile ilgili çalışmaların önünü açacağını düşündüklerine dikkat çekerek devamında şunları dile getirdi: “Elbette bu tür çalışmalarda, disiplinlerarası çalışmanın önemi büyüktür. Bizler, fizikçiler ve astronomlar olarak iş birliğinin ne kadar önemli olduğunun altını bir kez daha çizmek istiyoruz. Fizik ve astronomi alanında ülkemizde yapılmakta olan bu türlü çalışmaların hızla arttığının da bilinmesi gereklidir. Gelecek nesillerimiz Fizik, astronomi vb. fen bilimleri alanlarında ne kadar yol katederlerse o kadar başarılı olacağımız ve adımızın duyurulacağı gayet açıktır.”
Ondokuz Mayıs Üniversitesi Gözlemevi Sorumlusu Selami Kalkan da bu ekibin içinde olmaktan çok mutlu olduğunu ve OMÜ Gözlemevi’nde bu çalışmaların devam edeceğini söyledi.
Neptün gezegeninin ötesinde, bilinen 4 cüce gezegen mevcuttur. Bunlar sırasıyla Pluto, Eris, Makemake ve Haumea olarak adlandırılırlar. Bunlardan yalnızca Haumea’nın basık ve elips şekilli olduğu ve çok hızlı döndüğü bilinmektedir. Bir gök cisminin bir başka gök cismi tarafından örtülmesi veya karartılması anında, o gök cisminin bazı fiziksel özellikleri belirlenebilmektedir. Böyle bir örtülmenin, Dünya’daki birçok teleskop ile farklı gözlemevlerinden aynı anda yaklaşık 1,5 dakikalık bir süre boyunca takip edilmesi sonucunda özellikleri çok az bilinen Haumea cüce gezegeninin bazı fiziksel özellikleri ortaya çıkarılmıştır. Bu özelliklerden en göze çarpanı ise “Haumea’nın bir halkası olduğunun ilk defa belirlenmesi”dir. Neptün ötesinde yer alan bu 4 cüce gezegenden, özellikleri en az bilineni Haumea’dır.
Neptün ötesindeki gök cisimlerinin çalışılması, küçük ebatları, düşük parlaklıkları ve oldukça uzak mesafelerde olmaları dolayısıyla hayli zordur. Bu konuda oldukça yararlı ve etkili bir yöntem, bunların bilinen bir yıldızın önünden geçerken o yıldızdan gelen ışığı örtmeleri sonucunda yapılan gözlemlerdir. Daha önce Pluto, Eris ve Makemake cüce gezegenlerinde başarıyla uygulandığı gibi bu yöntem astronomlara, incelenen gök cisminin “boyutları, şekli ve yoğunluğu” gibi bazı fiziksel özelliklerini ortaya çıkarmakta yardımcı olur.
DİNLE